Drama-driehoek, winnaar-driehoek en co-creatie

Hand-out met praktische handreikingen hoe te werken aan wederzijdse betrokkenheid in samenwerkingsrelaties.

Drama-driehoek

Samenwerking is bedoeld om samen iets tot stand te brengen dat betekenis heeft en waar mensen plezier aan beleven. Immers het geeft voldoening als je met jouw kwaliteiten en talenten een unieke bijdrage kunt leveren. Echter, mensen ontwikkelen in hun onderlinge relaties ook min of meer vaste patronen waarin zij zich ongelukkig voelen. In Transactionele Analyse worden deze patronen ‘scripts’ genoemd. De scripts waarin mensen in hun samenwerking terecht komen zijn afgeleid van de persoonlijke scripts van de deelnemers. Het lukt dan niet om ieders kwaliteiten te zien en te benutten en zelf kom je ook niet uit de verf. Dat is frustrerend. Scriptmatig gedrag levert boosheid en angst, op en leidt tot verzuchtingen als: ‘ik word niet gezien’, ik word niet gehoord’, ‘men begrijpt mij niet’, ‘we bereiken geen resultaten’.

Karpman heeft een universeel script beschreven – de ‘dramadriehoek’ – waarin mensen vaak terecht komen. De drama-driehoek kent drie rollen: het slachtoffer, de redder, de aanklager .

Als je in de drama-driehoek terecht komt voel je je 100% slachtoffer, redder of aanklager en dat levert je enkel frustraties op. Een van de kenmerken van het script-patroon is rolwisseling. De redder transformeert in slachtoffer en vervolgens in aanklager of omgekeerd. Betrokkenen in de omgeving worden verleid om deel te nemen aan het script door ook een van de rollen in te nemen.

Jan is teamleider en voelt zich voortdurend tekort gedaan door zijn Frits leidinggevende. ‘Frits luistert niet naar mij en heeft vooraf al een standpunt ingenomen. Als ik daar wat tegen inbreng verwijst hij altijd naar het beleid, de afspraken, wet en regelgeving enz. Ik voel me dan net een klein jongetje’ (slachtoffer). Als Jan na het werk thuis komt vraagt zijn vrouw hoe het op zijn werk was. Jan vertelt over een gesprek dat hij met Frits had. ‘vreselijk, die man kan gewoon niet luisteren, snapt hij nou niet dat hij op deze manier alleen maar verzet oproept!’ (aanklager). De vrouw van Jan zegt: ‘ga jij vanavond maar lekker uitrusten op de bank, er is een goede film op TV’ (redder).

In de drama-driehoek is het slecht vertoeven

Een ander naar bij-effect van de drama-driehoek is dat, terwijl je met iemand in gesprek bent, of terwijl je deelneemt aan een overleg – in je hoofd – een ‘tweede gesprek’ gaat lopen. In dat tweede gesprek zeg je dingen tegen jezelf als: ‘heb je hem weer’, ‘begrijpt ie nou niet hoe vervelend dit is?’, ‘zou hij dat thuis ook doen?”, ‘je zal er maar mee getrouwd zijn’, ‘straks kan ik gelukkig weer gewoon aan het werk’, ‘van een professional verwacht je dit toch niet’. Gegarandeerd dat die ander ook een tweede gesprek voert in zijn hoofd. Van een echt open contact is dus geen sprake.

In scripts en dus ook bij het rondlopen in de drama-driehoek zijn mensen niet autonoom, maar afhankelijk. Vaak wordt het woord symbiose gebruikt om aan te geven dat het gedrag van de een noodzakelijke voorwaarde is voor het gedrag van de ander. Zonder aanklager of redder krijgt het slachtoffer geen aandacht voor zijn slachtoffergedrag.

Hoe herken je dat je in de drama-driehoek terecht bent gekomen?

1. Je voelt je slachtoffer, redder of aanklager
2. Je voelt je gegijzeld door die ander(en). Dat wil zeggen niet autonoom maar afhankelijk van die ander
3. Je miskent dat de ander (adequaat) kan voelen, denken of handelen. Dus ga jij voor hem denken, voelen of handelen.

Hoe daaraan te ontsnappen?

Om je vrij te voelen en om autonoom en authentiek in de relatie staan moet je je dus ontworstelen uit de gijzeling van de symbiose.

Die weg loopt van afhankelijk/symbiotisch via je los maken (onafhankelijk) naar ‘wederzijdse betrokkenheid’.

Bij ‘wederzijdse betrokkenheid’ voelen mensen zich vrij en gemotiveerd om samen met de ander iets te creëren dat van betekenis is. (co-creatie). Ieder brengt zijn eigen unieke kwaliteiten en talenten is.

De winnaar-driehoek is een handige en gemakkelijk te begrijpen omzetting van de drama-driehoek. In de winnaar-driehoek zijn de miskenningen opgeheven en vervangen voor specifieke ‘Volwassen’ bekwaamheden die de autonomie van elke partij vergroten. De basishouding is dan: ‘ik zorg goed voor mijzelf, ik kan denken, voelen en handelen, jij kunt dat ook en samen kunnen we dus mooie dingen teweeg brengen’.

Uitgangspunt is, dat het OK is, om assertief, zorgzaam en kwetsbaar te zijn. Maar in elk van die ego-posities past wel een bepaald type Volwassen gedrag.

1. Assertief

Reëel gedrag: opkomen voor eigen behoeften. Mensen die dit gedrag laten zien:

• vragen wat de ander wil
• zeggen ‘neen’ tegen wat zij niet willen
• geven feedback
• zijn bereid te onderhandelen
• zijn bereid zelf te veranderen om in hun behoeften te voorzien
• vechten niet om te straffen of om hun gelijk te halen
• hebben de bekwaamheid om assertief te zijn en zich ook zo te voelen
• hebben tegelijk oog voor de behoeften en belangen van anderen
• kunnen ook zorgzaam en kwetsbaar zijn

Over de rechten van de assertieve mens

Uit: Manuel J. Smith: ‘Als ik neen zeg voel ik mij schuldig’

1. Het recht zelf te oordelen over wat je denkt, voelt en doet.
2. Het recht om geen verklaring te geven voor je gedrag.
3. Het recht om zelf te bepalen of je een oplossing moet vinden voor andermans probleem.
4. Het recht om van mening te veranderen.
5. Het recht om fouten te maken en er zelf verantwoordelijkheid voor te dragen (& herstelrecht).
6. Het recht te zeggen: ‘ik weet het niet’.
7. Het recht om anderen te verstaan zonder dat het nodig is hn aardig te vinden.
8. Het recht onlogisch te zijn bij het nemen van beslissingen.
9. Het recht te zeggen: ‘ik begrijp jet niet’.
10. Het recht te zeggen: ‘dat kan me niet schelen’.

2. zorgzaam

Reëel gedrag: zorg hebben voor kwetsbaren, slachtoffers, voor degene die lijden. Mensen die dit gedrag laten zien:

• denken niet voor anderen
• nemen het probleem niet over, tenzij gevraagd en als zij dat zelf ook willen
• nemen niet meer dan hun deel op zich
• doen geen dingen die ze zelf niet willen
• hebben de bekwaamheid om zorgzaam te zijn te zijn en zich ook zo te voelen
• zijn bereid te onderhandelen
• kunnen ook assertief en kwetsbaar zijn

3. kwetsbaar

Reëel gedrag: bang of verdrietig zijn, je kwetsbaar voelen. Mensen die dit gedrag laten zien:

• blijven hun Volwassene gebruiken voor het bedenken van oplossingen
• schakelen daar, als dat nodig is of gewoon leuk, anderen bij in
• zijn zich bewust van hun gevoelens als deel van de oplossing
• kunnen denken en voelen tegelijk
• kunnen zich oprecht kwetsbaar voelen zonder bijbedoelingen
• zijn bereid te onderhandelen
• kunnen ook assertief en zorgzaam zijn.

Niet-weten en betekenis-creatie

Kenmerk van de drama-driehoek is dat die ander ‘in’ jou gaat zitten. Je voelt je schuldig, aangevallen of gemanipuleerd door de ander. Het innerlijk gesprek dat ‘in’ je op gang komt is een signaal daarvan. Je gaat als het ware voor de ander denken of je bent bang voor wat de ander zou kunnen gaan doen. De verleiding is dan groot, je heil te zoeken in strategische spelletjes en tactische manoeuvres. Maar die weg heeft een rode loper naar de drama-driehoek. De stap naar de winner-driehoek is gezond voor beide partijen en die begint met je los te maken uit de symbiose met die ander. ‘Ik ben ik en jij bent jij’. Allebei assertief, zorgzaam en kwetsbaar. In de winnaar-driehoek neem je verantwoordelijkheid voor je eigen denken, voelen en doen.

Als jij die stap zet wil nog niet zeggen dat die ander dat ook doet. En dat is voorwaarden om samen iets van betekenis teweeg te brengen.

De drama-driehoek is voor veel mensen comfortabeler dan de winnaar-driehoek. In de drama-driehoek krijg je aandacht door te klagen, door slachtoffer te zijn of door voor anderen te gaan zorgen.

Hoe kun je dan toch met die ander – in de relatie – de stap zetten naar het psychologisch gezondere contract van de winnaar-driehoek?

Dat begint met het loslaten van (voor)oordelen en erkennen dat je niet–weet wat je niet-weet, namelijk wat de ander werkelijk wil, welke zorgen iemand heeft en waarin hij of zij zich kwetsbaar voelt.

Enkele tips en principes voor het gesprek

Opmerking: zoek je eigen stijl, je eigen signatuur en voorkom dat het ‘plastic’ wordt.

1. Ga uit van niet weten. Je kunt vooraf niet-weten welke waardevolle zaken jij en de ander in de toekomst gaan teweegbrengen. De ontmoeting met die ander is dan ook niet ‘lastig’ maar ‘interessant’.
2. Zorg dat je eerst de ander begrijpt. Pas daarna is het belangrijk dat jij begrepen wordt. (Stephen Covey: ‘Het derde alternatief’).
3. Zoek samen uit wat jullie zorgen zijn, waarover jullie je boos maken, wat jullie zouden willen en waar jullie je kwetsbaar bij voelen.
4. Neem de zorgen, angsten, boosheid en verlangens van de ander niet over. Mooi als je hier stevig in kunt zijn.
5. Bevrijd je uit de gijzeling door het ‘tweede gesprek’ dat mogelijk toch in je hoofd op gang komt te delen met je gesprekspartner(s).

Als het contact over bovenstaande open en zonder bijgedachten is kun je samen werken aan een zakelijk én persoonlijk én psychologisch contract dat de basis is voor een betekenisvolle samenwerking. Ook hier is niet-weten, dus ook vooraf niet invullen, de basishouding:

1. Wat wil ieder van ons en wat willen we samen?
2. Als ieder van ons goed voor zichzelf zorgt, wat kunnen we dan voor elkaar betekenen?
3. Als ieder van ons op onze eigen manier kwetsbaar, assertief en zorgzaam is, wat betekent dat dan voor hoe we samenwerken?